Storczyk, czyli kukułka

Botanikiem nie jestem, ale wystarczy moje ogólne wykształcenie biologiczne i praktyka terenowa w badaniach ekologicznych, aby rozpoznać storczyka. Gatunek chroniony, rzadki i niezwykły. A tu okazuje się, że rośnie niemalże „pod nosem”. Gorzej niestety było z rozpoznaniem gatunku. Po samym zdjęciu nie potrafię. Może to być kukułka szerokolistna, kukułka plamista czy nawet kukułka Fuchsa, mogą to być też mieszańce międzygatunkowe.

Z jajka liście

Storczyki to niezwykłe rośliny. Sama nazwa jest już tajemnicza. Bo dlaczego mówi się na nie kukułka? Lub kukawka? Jaki to ma związek z ptakiem kukułką? Może tajemnice nieco rozświetli inna nazwa tych roślin – jajka, liście jajka, jajka stojaczek (stojaczek to także inna nazwa storczyka), koziełki lisie jajka, lisie jajka, podkolan. Skoro jajka, to już jest jakiś związek z kukułką – ptakiem co podrzuca swoje jajka innym do wysiadywania. Ale dlaczego roślina miałaby nazywać się jajkiem lub liśćmi jajka (niezwykłe to jajka, bo z nich wyrastają liście)? Może ze względu na bulwy, w jakimś stopniu przypominającym jajko. A że to byliny, to tak jak z jajka wiosną wyrasta z nich nowe życie.

Ręka Świętego Jana

Storczyki – widać sterczą. Wskazuje na to także inna nazwa – stojaczek. Sterczą, stoją, czasem mają plamki. Niezwykle interesujące są nazwy dla storczyka szerokolistnego i storczyka plamistego (są podobne więc nic dziwnego, że tak samo bywają nazywane): Boża rączka, dłoń Boża, dłoń Chrystusowa, storczyk Dłońki, Świętego Jana rączka, storczyk Dłońkrystowa. Być może te nazwy biorą się od palczastej bulwy. To samo dotyczyć może „jajka”. Inne nazwy dla storczyka plamistego i szerokolistnego: kukułki (bo może podrzucone jajka?), naparstek, uraźnik, zahartuszka (te dwie nazwy mają jakąś konotację dotyczącą zdrowia), zieziulka (zazula czyli kulkułka). Nazwa krstoruka (i podobne) pojawia się u południowych Słowian, więc tradycja jest stara, a nie tylko lokalna u nas.

Storczyki nie uczone

Ale wróćmy do naszego storczyka z nadwadąskiej łąki. Storczyk zwany kukułką lub stoplamkiem (od wyraźnych plam na liściu) należy do bylin (czyli roślin zielnych żyjących dłużej niż jeden sezon). Storczykowate (Orchidaceae) to rośliny, które bardzo łatwo krzyżują się między sobą, dając płodne mieszańce. Nie bardzo mieści się to w biologicznej koncepcji gatunku, która twierdzi, że gatunki nie krzyżują się, a jeśli już to nie wydają płodnych mieszańców. No cóż, storczyki widać nie uczone, nie wiedzą… i dlatego się krzyżują.
W Europie jest około 30 gatunków storczyków, w Polsce występuje 10 gatunków, a wszystkie są objęte ochroną prawną. Nie musimy więc poprawie rozpoznać gatunku, by wiedzieć, że to roślina chroniona i nie wolno jej zrywać.

Mieszańce międzygatunkowe

Tak jak napisałem, wydaje mi się, że na zdjęciu jest kukułka szerokolistna (Dactylorhiza majalis syn. Orchis majalis) czyli stoplamek szerokolistny vel storczyk szerokolistny. Gatunek ten występuje w Europie i Azji na obszarach o klimacie suboceanicznym, głównie na nizinach. Jakkolwiek w wielu książkach pisze się, że w Polsce jest to roślina pospolita, jednak w ostatnich latach jest coraz rzadsza. Rośnie na wilgotnych glebach torfowych, głównie na wilgotnych łąkach. Tworzy mieszańce z innymi gatunkami storczyków, w tym z kukułką Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii) oraz kukułką plamistą (Dactylorhiza maculata). Ot i zagadka dla biologa. Ale biolodzy wiedzą, że mieszańce międzygatunkowe są powszechne i to nie tylko u roślin. Po prostu teoria nie nadąża za rzeczywistością.
Być może jest to kukułka plamista (Dactylorhiza maculata syn. Orchis maculata). Storczyk ten występuje tylko w Europie, od Wysp Brytyjskich po europejską część Rosji. Nie zasiedlił Norwegii oraz w południowo-wschodniej części Europy. W Polsce występuje dość często na terenie całego kraju. Też jest gatunkiem chronionym. Bulwy są palczaste (stąd może ludowa nazwa odnosząca się do dłoni. Ale dlaczego Chrystusa czy św. Jana? Czy sam kształt – tak jak u żeńszenia już wywołuje magiczne skojarzenia? A może storczyk był dawniej wykorzystywany w medycynie ludowej lub zabiegach magicznych? Teraz jest rośliną chronioną, więc wszelkie konotacje lecznicze się raczej przemilcza, by nie zwiększać presji człowieka na ten zagrożony i coraz rzadszy gatunek.

Bogactwo odmian

Wspomniany storczyk kwitnie od maja do lipca, na łąkach. Storczyk plamisty jest gatunkiem bardzo zmiennym. W zależności od regionu i miejsca występowania tworzy wiele odmian, które czasami są uznawane za podgatunki, a nawet gatunki - jednoznaczne ich rozróżnienie jest niemożliwe. Te odmiany wynikać mogą nie tylko z siedliska i ekotypu, ale właśnie z krzyżowania się z innymi gatunkami storczyków.
Teraz jest w pełni jasne, dlaczego nie mam odwagi autorytatywnie, jako nie-botanik, podać nazwy gatunkowej, dysponując tylko zdjęciem. Bo może to być także kukułka Fuchsa czyli stoplamek Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), który często uważany jest za podgatunek kukułki plamistej (Dactylorhiza maculata fuchsii).
Stanisław Czachorowski
Materiał pozyskaliśmy dzięki współpracy ze stroną http://czachorowski.blox.pl