Orlik krzykliwy, czyli mazurski orzeł

Wielkość populacji w naszym kraju szacowana jest na zaledwie 2,0 do 2,5 tys. par. Gatunek wędrowny, zimujący w Afryce. Nazwa łacińska wzięła się od obserwacji tego ptaka na Pomorzu (w języku niemieckim Pommern). Tym sposobem znanego już wówczas orlika krzykliwego opisanego przez Pallasa 20 lat wcześniej jakoAquila clanga (od łacińskiego clangor - krzyk) rozdzielono na 2 gatunki. Ptakom pasującym do opisu Pallasa nadano nazwę orlik grubodzioby - Aquila clanga (obecnie Clanga clanga), a ptaki pasujące do opisu Brehma nazwano orlikami krzykliwymi.

Na Mazurach niemal wszędzie

Obszary lęgowe orlika krzykliwego obejmują środkową oraz południową Europę, od terenu wschodnich Niemiec i Estonii na północy, po Grecjii na południu, ponadto Turcja i Kaukaz. Blisko połowa światowej populacji gniazduje na terenie Polski, Białorusi, Łotwy, Słowacji i Litwy. Areał zimowiskowy obejmuje tereny w centralnej i południowej Afryce – południowy Zair, północna Namibia, Zambia, Zimbabwe, Mozambik, południowa Angola. Przelot ptaków odbywa się nad Cieśniną Bosfor wiosną (kwiecień), jesienią (wrzesień-październik).
W Polsce zwarty areał lęgowy obejmuje północno-zachodnią część kraju oraz obszar na wschód od Wisły. Tereny lęgowe w Polsce północno-wschodniej obejmują Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Iławskie, Nizinę Staropruską i Garb Lubawski. Na wschodzie kraju – Nizinę Północnopodlaską, głównie jej wschodnią i północną część, następnie Polesie Lubelskie, polską część Wyżyny Wołyńskiej, Roztocze i północno-wschodnią część Kotliny Sandomierskiej. W Polsce południowo-wschodniej zwarty obszar lęgowy ciągnie się od Beskidu Sądeckiego przez Beskid Niski do Bieszczadów, Gór Sanocko-Turczańskich i Pogórza Przemyskiego. Na Pomorzu orlik krzykliwy gniazduje głównie na Nizinie Szczecińskiej i Pobrzeżu Słowińskim oraz pojezierzach – Myśliborskim, Drawskim i Wałeckim. Ponadto rozproszone stanowiska znajdują się na Pojezierzu Lubuskim i w zachodniej części Pojezierza Wielkopolskiego, na nizinach Mazowieckiej i Południowopodlaskiej, na Wyżynie Małopolskiej i Opolszczyźnie.
Na terenie Warmii i Mazur orlik krzykliwy spotykany jest niemal wszędzie. Świadczy to o bogactwie urozmaiconego krajobrazu rolniczego tego regionu, nie zanieczyszczonego przez przemysł.

Jak go rozpoznać?

Samice tego gatunku są zazwyczaj nieznacznie większe od samców, brak jest również wyraźnego dymorfizmu płciowego. Głowa i szyja jak u myszołowa, dziób mały jak na orła. Nozdrza są okrągłe. Najlepiej rozróżnialny po ubarwieniu: ciemnobrązowy z kontrastowo jaśniejszymi głową/szyją i pokrywami naskrzydłowymi, z wierzchu diagnostyczne małe rozjaśnienie u nasady lotek I-rzędu. U większości ptaków nieco bieli na pokrywach nadogonowych. Pokrywy podskrzydłowe są zwykle jaśniejsze od lotek. Lotki zasadniczo prążkowane (niewidoczne z większej odległości). Dorosłe ptaki mają małe i średnie pokrywy naskrzydłowe jasnożółtobrązowe tworzą wyraźne pole z przodu skrzydła. Wierzch głowy jest jasny a grzbiet ciemny. Rozjaśnienie u nasady lotek I-rzędu jest małe i ostro odgraniczone. Bez bieli na brzegach dużych pokryw, lotkach II-rzędu czy sterówkach. Oko jest żółtobrązowe (u orlika grubodziobego ciemne). Młode ptaki mają pokrywy skrzydłowe ciemniejsze niż u dorosłych, ale są jaśniejsze od dużych pokryw. Głowa jest brązowa z rdzawozłotą plamą, lub gdy wyblaknie białą, plamą na potylicy. Rozjaśnienie na lotkach dość rozległe, często zachodzi na wewnętrzne lotki I-rzędowe. Wąskie białe paski końcowe na dużych pokrywach, sterówkach i tylnym brzegu skrzydła.

Podniebne akrobacje

W locie skrzydła są lekko zgięte w nadgarstkach, a lotki I-rzędu opuszczone (zwłaszcza w ślizgu), często także podczas krążenia. Opuszczone lotki I-rzędu podczas szybowania widuje się również u orlik grubodziobego oraz orła stepowego. Uderzenia skrzydeł są dosyć szybkie. Zaraz po przylocie z zimowisk ptaki zaczynają tokować. Ich loty godowe uznawane są za jedne z najwspanialszych w świecie przyrody. Samiec lecąc falami wykonuje liczne manewry znane z akrobacji lotniczych (ślizg na ogon, lot nurkowy, spirala, świeca, pętla klasyczna, ranwers, wywrót). Podczas toków ptaki praktycznie wogóle nie korzystają z lotu aktywnego, wystarczają im jedynie prądy powietrzne.
Jego głos kojarzy się niekiedy z ujadaniem małego psa; to wysokie, szczekliwe "k-jip". W locie tokowym samiec wydaje przeciągły gwizd "łiiik".
Orlik krzykliwy związany jest z lasami wkomponowanymi w krajobraz rolniczy. Gniazduje w drzewostanach liściastych lub mieszanych, położonych w pobliżu wilgotnych łąk i mokradeł, bądź mozaiki siedlisk polnych z śródpolnymi zabagnieniami.

Gniazdo wielosezonowe

Orlik zakłada gniazdo zarówno na skraju, jak i w głębi drzewostanu, na wysokich drzewach (najczęściej na dębach, bukach, lipach, świerkach, czasami sosnach). Umiejscowione jest ono w dolnej części korony, tuż przy pniu lub w rozwidleniach grubych konarów. Może czasami zajmować stare gniazda myszołowa lub kruka. Gniazduje do 1500 m. n.p.m. Jedno gniazdo może być wykorzystywane przez kilka lat. W każdym roku jest ono wtedy nadbudowywane. Od gniazda orła przedniego różni się mniejszymi wymiarami i skąpą wyściółką (brak sierści i włosia) oraz obecnością świeżych gałązek. Od gniazd myszołowa oraz jastrzębia - płytszym zagłębieniem.
Jaja orlika są różnobiegunowe, jajowate, mało wydłużone, o zmiennym zaostrzeniu węższego bieguna. Średnie wymiary to: 63x53 mm. Największe jaja zbliżone wymiarami do małych jaj orła przedniego, najmniejsze do dużych jaj myszołowa. Skorupa jest bez połysku, drobnoziarnista i niezbyt gruba. Występuje szereg typów ubarwienia, występujących nawet w tym samym lęgu.

Bój w gnieździe, czyli Kain i Abel

Orlik krzykliwy wyprowadza jeden lęg w roku pod koniec kwietnia. W zniesieniu znajdują się zazwyczaj 1-2 jaja, rzadziej większa ilość. Okres inkubacji jaj wynosi ok 38-46 dni. Jaja wysiadywane są przez samice, samiec w tym czasie donosi jej pokarm. Pisklęta pokryte są brunatnobiałym puchem, dziób mają czarniawy, palce bladożółte. Opuszczają gniazdo po 49-56 dniach. Po wykluciu dochodzi wśród piskląt do silnej rywalizacji o pokarm, często większe i silniejsze piskle wypycha z gniazda słabsze. Zjawisko to nosi nazwę kainizmu. Zaczerpnięte zostało z biblijnej przypowieści.
Pokarmem orlika na terenach lęgowych są zwierzęta niewielkich rozmiarów: od ryjówek do młodych zajęcy i od piskląt drobnych ptaków do młodych kur domowych, a także gady, płazy, owady i mięczaki.

Norniki i chrząszcze na orlika stole

Jednak najczęściej orliki polują na gryzonie. Spośród 707 ofiar orlika zebranych w latach 1977–1983 na Pojezierzu Iławskim 60% stanowiły norniki (w tym prawie 90% norniki polne, resztę norniki północne), 19% owady (w tym 33% chrząszcze biegaczowate),9% ptaki, 3% płazy bezogonowe, resztę (7%) gatunki z innych grup systematycznych. Badania zebranych resztek pokarmu i wypluwek na terenie Puszczy Piskiej i Pojezierza Olsztyńskiego prowadzone w latach 1988–1994 wykazały, że spośród 2507 ofiar 73% stanowiły kręgowce, pozostałe 27% to bezkręgowce. Wśród kręgowców największy udział miały małe gryzonie 48%, kret 13%, zając, jeż, łasica, szczur wędrowny – razem 3%, ptaki 28%, gady 5%, płazy 1%. Wśród bezkręgowców owady 96% (w tym chrząszcze 90%), 4% ślimaki. Bezpośrednie obserwacje przynoszonego pokarmu dla młodych w okresie po wylocie młodych z gniazda wykazały, że na 185 karmień małe ssaki stanowiły 86%, płazy 10%, gady i ptaki po 1% i padlina 2%.

Co szkodzi orlikom?

• utrata siedlisk żerowania w wyniku intensyfikacji rolnictwa i związanej z nią likwidacji różnorodności otwartego krajobrazu (likwidacja zabagnień, usuwanie zadrzewień, tworzenie rozległych monokultur);
• utrata siedlisk żerowania w wyniku zmiany ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk na intensywnie użytkowane uprawy;
• utrata siedlisk żerowania wynikająca z zaniechania rolniczego użytkowania gruntów, czego bezpośrednim skutkiem jest bądź będzie celowe ich zalesianie, bądź też zarastanie roślinnością krzewiastą i drzewiastą, drogą naturalnej sukcesji;
• utrata siedlisk żerowania w wyniku zalesiania śródleśnych obszarów otwartych;
• działania związane z prowadzeniem gospodarki leśnej w pobliżu zajętych gniazd w okresie lęgowym bezpośrednio przyczyniają się do zwiększenia strat w lęgach;
• problem strzelania do ptaków na wędrówkach w regionie śródziemnomorskim, szczególnie w Libanie i Syrii, gdzie rocznie mogą w ten sposób ginąć tysiące orlików krzykliwych;
• zbyt bliskie usytuowanie elektrowni wiatrowych w pobliżu miejsc lęgowych.

W Europie status zagrożenia tego gatunku określany jest jako R - gatunek zagrożony z racji rzadkiego występowania. Znajduje się on w Załączniku I Dyrektywy 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, jako gatunek objęty szczególnymi środkami ochronnymi, obejmującymi także jego siedliska, które mają na celu zapewnienie przetrwania i rozrodu tego gatunku w obszarze jego występowania. Orlik krzykliwy ujęty jest także w Załączniku II Konwencji Berneńskiej oraz Załączniku II Konwencji Bońskiej.
W Polsce gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, którego nie dotyczą zwolnienia od zakazów wynikające z wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, wymagający ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237). Znajduje się również w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (2001) w kategorii: LC - gatunek mniejszego ryzyka, ale wymagający szczególnej uwagi. Wokół gniazd tworzone są strefy ochronne:strefa ochrony całorocznej znajduje się w promieniu 100m od gniazda, natomiast strefa ochrony okresowej wynosi 500m i jest tworzona na okres lęgowy tj. od 1 marca do 31 sierpnia.
Łukasz Głowacki
Autor jest absolwentem Wydziału Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie