Wielki biały niemowa, czyli wierny jak łabędź

Łabędź niemy (Cygnus olor) - jest najliczniejszym gatunkiem łabędzia oraz największym przedstawicielem blaszkodziobych występującym na terenie Polski. Uznawany za gatunek częściowo wędrowny, w znacznej części zimujący. Dorosły ptak osiąga długość ciała 125-160 cm, rozpiętość skrzydeł: 200-240 cm, a waży od 6,5 do nawet 15 kilogramów. Z łacińskiego zarówno "cygnus" jak i "olor" oznaczają łabędź.

Raj na jeziorze Łuknajno

W Polsce gnieździ się na terenie całego niżu wraz z terenami podgórskimi (najdalej na południe stwierdzone lęgi były w okolicach Nowego Targu). Liczebność wynosi ok. 6000 gniazdujących ptaków. Średnia liczebność to 1,9-2,2 pary/100km kwadratowych. W czasie zimowisk na Bałtyku spotykanych jest niemal 100 tys. osobników z centralnej Europy.
Na terenie Warmii i Mazur łabędź niemy - obok perkoza dwuczubego - jest najczęściej spotykanym ptakiem na jeziorach oraz stawach. Charakterystycznym miejscem, o dużej koncentracji tego gatunku jest jezioro Łuknajno niedaleko Mikołajek. Łabędzie przylatują tam w celu schronienia w czasie pierzenia.

Dziób i guz, czyli zobacz różnicę

Dorosły łabędź niemy jest całkowicie biały. Dziób jest czerwonopomarańczowy, otoczony czarną obwódką od czubka do nasady oraz wokół nozdrzy, widoczna jest czarna plama między dziobem a okiem, a u nasady dzioba charakterystyczny guz. Łatwo odróżnić go po tych szczegółach od łabędzia krzykliwego, którego dziób jest żółty z czarnym czubkiem.
Samiec i samica wyglądają podobnie w ciągu całego roku, z tym że samiec zwykle ma większy guz, szczególnie w okresie lęgowym. Szyja jest długa, cienka, zwykle esowato wygięta, a krótki ogon nieco uniesiony. Samiec broniący terytorium trzyma zwykle skrzydła uniesione w kształcie „żagli” i ma nastroszone pióra. Pisklęta pokryte są szarym puchem. Ptaki młode mają upierzenie brunatnoszare, a dziób stalowoszary, stopniowo różowiejący, bez wyraźnego guza, ale z czarną nasadą. Po pierwszym roku życia ptaki młode wyglądają podobnie do rodziców, maja jednak pojedyncze szare pióra z tyłu grzbietu, na głowie i szyi. U osobników tzw. odmiany polskiej pisklęta mają biały puch, a ptaki młode – białe upierzenie jak osobniki dorosłe, jednak kolor dzioba jest wtedy bladoróżowy. Nogi u ptaków tej odmiany są zawsze koloru cielistego.

Niemowa mówi i szumi

Wbrew nazwie łabędź niemy wcale nie jest "niemy". Posiada on kilka charakterystycznych głosów. Najczęściej słyszane jest parskające lub burczące "hioor". Wydają też wiele rodzajów chrząknięć, zachrypnięte gwizdy i parsknięcia, zwłaszcza w komunikacji, oraz syczenie na intruza próbującego wejść na ich terytorium. W locie diagnostyczny dźwięczny głos. W locie uderzenia skrzydeł wywołują dźwięczny, rytmiczny szum odróżniający ten gatunek od innych gatunków łabędzi.

Przysięgam ci wierność

Łabędź niemy przystępuje do toków wcześnie. Ich rozpoznawalnym elementem są dźwięki wydawane przez ptaki oraz przyjmowane pozy (w tym charakterystyczne ułożenia skrzydeł). Gatunek ten jest największym monogamistą wśród ptaków. Podczas badań nad monogamią tego gatunku stwierdzono, że na 1000 par z sukcesem lęgowym, zaledwie 1% nie dotrzymał wierności.
Gniazdo często umieszczone jest w stercie uschniętych szuwarów w niedostępnej części zarośli trzcin, z dostępem do osłoniętego lustra wody. Zbudowane jest ono szczelnie lecz bezładnie z łodyg i liści roślin wynurzonych (trzcina, tatarak, sitowie). Jest ono wyraźnie większe od gniazd innych gatunków z tej grupy. Średnica wynosi ok. 1-1,5m, a wysokość ok 75cm.
Jaja są różnobiegunowe, jajowate, mało wydłużone. Tępy biegun jest węższy. Średnie wymiary to 114x74mm. Skorupa jest gładka, barwy zielonoszarawej z białym kredowym nalotem, gruba, gładka i połyskująca. W miarę wysiadywania nabiera odcienia szarawego. Jaja wyraźnie większe od jaj innych gatunków z tej grupy. Łabędź niemy wyprowadza jeden lęg w roku, zazwyczaj na końcu kwietnia lub początku maja. W gnieździe znajduje się od 5 do 8 jaj. Ich wysiadywanie rozpoczyna się od momentu zniesienia trzeciego lub czwartego jaja. Czas wysiadywania to 34-38 dni. Pisklęta z wierzchu szaropopielate, od spodu białawe. Samodzielność osiągają po 135 dniach.

Wodorosty na stół

W pokarmie łabędzia niemego dominuje roślinność wodna (ok. 95%), która może być zbierana do głębokości 1 metra. Żywi się również roślinnością wynurzoną, nasionami zbieranymi na brzegu zbiornika wodnego, trawą oraz innymi roślinami skubanymi na lądzie. Sporadycznie łabędzie żywią się pokarmem zwierzęcym (żaby, owady, larwy, dżdżownice), a w okresach szczególnie niesprzyjających, przy braku pokarmu roślinnego, również mięsem. Coraz częściej w Polsce (na zachodzie regularnie od połowy XX wieku) ptaki te wychodzą z wody i zdobywają pożywienie na łąkach i polach uprawnych. Żerują głównie na oziminie i rzepaku, odpadach zbożowych i burakach. Na stawach rybnych żywią się pokarmem dla ryb hodowlanych. Młode łabędzie żywią się rozdrobnionym pokarmem roślinnym podawanym przez rodziców, w części również owadami i wodnymi bezkręgowcami.

Chrońmy łabędzie

W Europie status zagrożenia tego gatunku określany jest jako S - gatunek niezagrożony z prawdopodobnie odpowiednim statusem ochronnym. Ujęty jest także w Załączniku II Konwencji Berneńskiej (o ochronie gatunków dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk) oraz Załączniku II Konwencji Bońskiej (o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt). Gatunek ten znajduje się również na liście Porozumienia AEWA (o ochronie afrykańsko-euroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych). Znajduje się również w Załączniku II Dyrektywy Ptasiej.
W Polsce gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Łukasz Głowacki
Autor jest absolwentem Wydziału Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie