Bez na wiosnę, czyli fujarka

Sambucus - to łacińska nazwa popularnego bzu. Nazwa Sambucus pochodzi od greckiego określenia sambuke - to po grecku fujarka, gdyż kiedyś z młodych pędów wyrabiano te instrumenty. Jest to rodzaj mający około 20 gatunków, z których 3 występują w stanie naturalnym w Polsce. Najpospolitszym jest Sambucus nigra zwaną bzowiną czarną (bez lekarski). Bzowinę nazywano „apteczką dla ludzi”, była czczona przez cyganów i związana z żydowską kabałą. Botanicznie jest to duży, zrzucający liście na zimę krzew, dorastający nawet do 8-10 metrów wysokości o szarobrązowej korze. Gąbczasty, mięsisty rdzeń ma odcień biało-szary w przeciwieństwie do bzu koralowego, który ma rdzeń o barwie rudej. Najbardziej widoczne są biało-kremowe kwiaty zebrane w duże baldacho-grona. Owocem jest pestkowiec o barwie fioletowo-czarnej.

Kwitnie bez, czyli studencki czas egzaminów

Nasiona rozsiewane są przez liczne gatunki ptaków, które zjadają owoce, nie trawią jednak nasion. Dzięki temu wraz z ich odchodami rozsiewane są one nieraz na duże odległości. Krzewy bzu czarnego dożywają ponad 25 lat Bzowina lekarska ma charakterystyczny duszący zapach w czasie kwitnienia, odstrasza owady, a liście służyły jako naturalny środek owadobójczy.
W potocznej opinii okres matur wiąże się z kwitnieniem kasztanowców, natomiast kwitnienie bzu lekarskiego oznacza dla studentów ciężki okres, a mianowicie zaliczenia i egzaminy. W fenologii kwitnienie bzu lekarskiego jest oznaką początku przyrodniczego lata. Jako produkt farmaceutyczny stosowano głównie kwiaty oraz owoce. Wśród licznych związków w kwiatach o charakterze farmaceutycznym jako najistotniejsze można wymienić: flawonoidy (rutynę, kwercetynę, astragalinę), kwasy wielofenolowe (np. kwas kawowy), kwasy organiczne (kwas walerianowy, kwas ferulowy), związki aminowe (m.in. cholina, metyloamina), niewielka ilość olejków eterycznych, garbniki, sole mineralne, sambunigrynę. Natomiast w owocach stwierdzono obecność antocyjanów (cyjanidyny), kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne (np. kwas jabłkowy), witamina C i z grupy B, około 3,5 % pektyn i znaczną ilość cukrowców. Kwiaty bzu lekarskiego działają moczopędnie, mają również właściwości napotne, ale najważniejsze znaczenia ma działanie na ściany naczyń włosowatych ze względu na obecność rutyny.

Dobry na ból zębów

Owoce natomiast zalicza się do skutecznych środków usuwających szkodliwe produkty przemiany materii i toksyny egzogenne. Wyciągi z owoców wywołują wzmożoną transpirację skóry, zwiększają objętość wydalanego moczu oraz łagodnie przeczyszczają. Wykazano że po doustnym podaniu naparu z bzu lekarskiego następowało opróżnienie reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego np. osoby po zabiegach stomatologicznych nie odczuwały bólu. Analogiczne obserwacje poczyniono w spawie migren, rwy kulszowej oraz zapalenia nerwu trójdzielnego.
Z wcześniejszych naszych badań nad fitosorpcją metali ciężkich wynika, że bez lekarski wyrastający na stanowiskach antropogennych (obrzeża dróg, przychacia, składowiska odpadów) jest wybitnym metalofitem, kumulującym w kwiatach, a w szczególne w owocach, jony metali ciężkich, np. ołów, kadm, nikiel, mangan, molibden. Stąd jako ostrzeżenie bardzo poważne należy przyjąć zakaz zbioru kwiatów i owoców bzu lekarskiego na stanowiskach wtórnych poddanych presji człowieka. Obecnie surowiec farmaceutyczny pozyskuje się głównie z upraw. Należy ponadto zaznaczyć, że bez lekarski jest wybitnie nitrofilnym krzewem (chłonącym związki azotu), dlatego również nie należy pozyskiwać surowiec farmaceutyczny z wyrastających okazów na skraju pól uprawnych, na miedzach itp.