Dzisiaj Dzień Ryby, przyjrzyjmy się solenizantom

Zwykle nie zdajemy sobie sprawy, że ryby, reprezentowane przez ok. 33 tys. opisanych (nominalnych) gatunków, stanowią zdecydowanie ponad połowę wszystkich zwierząt kręgowych.
Większość pojawiła się już w okresie dewonu (419,2–358,9 mln lat temu), nazywanego często z tego właśnie powodu „czasem ryb”. Obecne wtedy taksony podzielono na pięć gromad. Do czasów współczesnych dotrwały trzy: ryby chrzęstnoszkieletowe, reprezentowane głównie przez rekiny i płaszczki; ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii), reprezentowane współcześnie przez aż osiem gatunków, w tym dwa z rodzaju Latimeria – odkryte w 1938 i 1998 roku, które „powinny były” wymrzeć jakieś 75 mln lat temu; oraz ryby promieniopłetwe (Actinopterygii)(ponad 31,5 tys. gatunków), dominujące w wodach słodkich i oceanach świata.

Te ostatnie jesiotry

Potomkami dewońskich przodków i najstarszymi promieniopłetwymi, są m.in. jesiotry (zdjęcie na górze), które z powodu walorów smakowych coraz częściej goszczą na naszych stołach. Przy tej okazji można zauważyć wydłużony pysk i otwór gębowy znajdujący się na jego brzusznej stronie, charakterystyczne szeregi płytek kostnych pokrywających ciało oraz ogon, rekini w kształcie.
Pomyślmy, że najprawdopodobniej w roku 1965 odłowiono ostatnie osobniki występującego naturalnie w Wiśle gatunku jesiotra; te obecne zostały bowiem wprowadzone w celach hodowlanych.

Karp wśród zwycięzców

Dominujące wśród promieniopłetwych ryby nowopłetwe (Neopterygii) uważane są za grupę, która osiągnęła największy sukces ewolucyjny wśród kręgowców, mierzony liczbą gatunków i stopniem różnorodności morfologicznej; to prawdziwi zwycięzcy ewolucyjni! Źródeł tego sukcesu upatruje się w adaptacjach do odżywiania się rozmaitym pokarmem i sprawnego poruszania się. Niewątpliwie bardzo istotnym w rozwoju możliwości lokomocyjnych, poza szkieletem zbudowanym z lekkiej tkanki kostnej, było pojawienie się „nowych płetw”. Każdy promień napinający płetwę jest połączony stawowo z osadzonym w mięśniach promieniem podstawowym. Możemy to łatwo sprawdzić, przygotowując wigilijnego karpia. Tak, karp to także zwycięzca! Karp należy do słodkowodnych promieniopłetwych, ale ryby te w większości (ok. 60% gatunków) zamieszkują wody słone. Płetwy są elastyczne, giętkie, mogą się z łatwością składać i podnosić, wpływając na zdolność manewrowania i efektywność poruszania się ryb nowopłetwych w środowisku wodnym. Ciało w całości lub częściowo pokryte jest łuskami, rzadziej pozbawione pokrywy łuskowej, gołe. Wielu z nas wkłada łuskę wigilijnego karpia do portfela, aby zgodnie z przepowiednią zapewnić sobie więcej gotówki! To dobra okazja aby przypomnieć sobie, że łuski te są lekkie i elastyczne (izopedynowe), a ich budowa zapewnia ograniczenie tarcia powierzchni ciała ryb względem otaczającej wody i sprzyja pracy powłok ciała i mięśni, umożliwiając sprawniejsze poruszanie się. Oczywiście, karp wigilijny ma mało łusek, bo to karp lustrzeń (taki jak na zdjęciu obok), efekt hodowli aby łatwiejsze było jego przygotowanie do zjedzenia.

Ryba na ciepło

Trudno w krótkim tekście oddać przebogatą charakterystykę różnorodnych przystosowań ryb promieniopłetwych. Jedną z niezwykłych adaptacji niektórych młodszych ewolucyjnie taksonów jest zdolność osiągania stałej temperatury co najmniej pewnych regionów ciała – to stałocieplność (endotermia) regionalna (częściowa). Wiadomo, że stałocieplność to zdolność produkowania ciepła w procesach metabolicznych połączona ze zdolnością do zatrzymywania tego ciepła i wykorzystywania go do ogrzania ciała i utrzymywania jego temperatury wyższej od temperatury otoczenia, co jest typowe dla ptaków i ssaków. Zwierzęta te prawdopodobnie dzięki endotermii mają więcej energii i są bardziej wytrzymałe, np. w konkurowaniu o dostęp do pożywienia. Regionalna endotermia, np. podgrzewanie mięśni, jest znane u niektórych chrzęstnoszkieletowych (rekiny: ostronos atlantycki, żarłacz śledziowy, żarłacz biały) i promieniopłetwych (u żaglicowatych, makrelowatych, w tym u pelagicznych tuńczyków).
Jednak widoczny na zdjęciu obok strojnik (Lampris guttatus) jak dotąd jest jedynym gatunkiem, utrzymującym podwyższoną temperaturę całego ciała, czyli jedynym znanym gatunkiem endotermicznej ryby. Osiąga maksymalnie do 2 m długości i masę ciała do 100 kg. Strojnik jest w stanie utrzymywać temperaturę ciała wyższą średnio o 5°C od temperatury otoczenia, co pozwala mu zachować dużą aktywność podczas polowania, które odbywa się w zimnej wodzie na dużych głębokościach.

Z życzeniami spokojnych, pogodnych Świąt Bożego Narodzenia
oraz radości, miłości i cierpliwości w Nowym Roku 2017

Prof. dr hab. Alicja Boroń
Autorka jest kierownikiem Katedry Zoologii na Wydziale Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.