O żółtych tulipanach, soku z trujących roślin i zapiskach kucharza

Czasem nawiązują one do tekstu, a czasem zupełnie na inny temat. Bo tylko ktoś szukał miejsca do pisania. Przeglądając stare książki często z wielka estymą i zaciekawianiem odnosimy się do tych marginesowych dopisków i komentarzy.
Właśnie z takiego dopisku dowiedziałem się o leśnych tulipanach, dzikiej roślinie, którą nas można było spotkać. A wszystko zaczęło się od książki z bookcrossingu, w której znalazłem stuzłotowy banknot, służący jako zakładka. Pochodzi z czasów PRL, więc włożony zapewne w czasie hiperinflacji (gdy obracało się milionami) lub po denominacji (wartość jednego grosza).

Przepisy kucharza z pałacu w Drogoszach

Edwart Martuszewski w książce „Coś z życia które minęło” pisze o notatkach, zapisanych w aktach administracyjnych junkierskiej rodziny Finckensteinów (notatki kucharza, który służył u Dönhoffów-Denhoffów w Drogoszach pod Kętrzynem). Moją uwagę zwrócił przepis na sok z leśnych tulipanów (obok zupy z warzuchy i octu brzozowego).

Co tam sok, ale co to są leśne tulipany? Przecież tulipany to tylko w kwiaciarni, a więc rośliny ogrodowe. Pomyślałem, że to może jakaś ludowa nazwa innej, znanej mi rośliny. Więc zacząłem poszukiwania. Internetowo googlałem i papierowo szperałem po mojej domowej biblioteczce. Z wielkim zdziwieniem odkryłem leśne tulipany (wtedy, w aktach Finckensteinów, zapisane jako Waldtulpen). Z Wikipedii oraz z „Roślin Polski” Szafera, Kulczyńskiego i Pawłowskiego (wydanie z 1986 roku) dowiedziałem się więcej o tym gatunku. Znamienne, że w nowszych książkach nie ma o nim wzmianek.

Tulipan może być dziki

Tulipan dziki zwany także bold texttulipanem leśnym (Tulipa sylvestris) jest gatunkiem wieloletnim z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w całej Europie i północnej Afryce oraz w Turcji. Populacje dziko rosnące zagrożone są wyginięciem (a sądząc po braku informacji w Polsce to już najwyraźniej wyginęły). Występuje również w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, gdzie został introdukowany. U nas prawdopodobnie tylko zdziczały (czyli jako roślina, która „uciekła” z ogrodów). Stwierdzany na Śląsku i północno-zachodnim podnóżu Tatr. „Rośliny Polskie” sugerują, że u nas osiąga tulipan leśny północno-wschodnią granicę zasięgu występowania.

Skoro Śląsk i Tatry to północno-zachodnia granica naturalnego zasięgu, to co te leśne tulipany robiłyby na Prusach Wschodnich pod Kętrzynem – jeszcze dalej na północ i na wschód? Najprawdopodobniej były uprawiane w ogrodzie. Ale dlaczego ten tulipan wzbudził zainteresowanie kucharza? Tulipan dziki rośnie w lasach, na łąkach, w ogrodach, zaroślach i winnicach. Lokalnie zadomowiony, nieinwazyjny (nie ma go we wspołczesnym wykazie roślin synantropijnych Polski), prawdopodobnie kenofit, pochodzi z Europy południowo-zachodniej, Nie wiadomo kiedy pojawił się na terenie Polski. Może na fali osiemnastowiecznej mody na tulipany wśród arystokracji? Najpewniej był hodowany w ogrodach, z których wnikał do siedlisk częściowo przeobrażonych przez człowieka.

Tulipan dziki ma wzniesioną łodygę o wysokość od 30 do 60 cm, liście niebieskozielone, wąsko lancetowate lub równowąskie, po 3 lub 4 o długości 15-30 cm i szerokości 1-2 cm. Kwiaty są jasnożółte z zewnątrz zielonkawe lub czerwonawe, w czasie słonecznej pogody szeroko otwarte. Kwitnie od kwietnia do maja. Przed zakwitnięciem kwiat szczytowy jest zwisły, później wzniesiony, słabo pachnący. Ładny jest na pewno. Ale skoro ma niezbyt intensywny zapach, to dlaczego wzbudził zainteresowanie kucharza z Drogoszów?

Przepis na sok z tulipana

Przepis na sok z leśnych tulipanów jest następujący: „zerwij leśne tulipany [możliwe, że z tych uprawianych w ogrodzie a nie lesie – s.cz.] skoro tylko się pojawią [zatem w kwietniu lub maju] zalej je wrzątkiem, odstaw na 36 godzin, po czym wyciśnij z nich sok. Weź trzy kwaterki miodu, gotuj tak długo, aż się wyklaruje, odszumuj. Wlej do tak przygotowanego miodu cztery lub pięć kwaterek soku, dobrze zagotuj, ostudź.” Według przepisu to bardziej „sok z miodu”. Może to taki wiosenny napój? A może coś na kształt ziołomiodu? I dlaczego ten dodatek tulipanów?

Uwaga, trucizna!

W książce prof. J. Mowszowicza pt. „Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych” znalazłem tylko informację o tulipanie ogrodowym (Tullipa gesneriana). Zawiera alkaloid tulipinę (najpewniej występuje także w tulipanie leśnym). Działanie toksyczne: tulipany działają trująco na konie, bydło, muły (znane są przypadki zatrucia, gdy zwierzęta zjadały tulipany uprawiane w celach dekoracyjnych - krowy w ogrodzie zrobią szkodę nie tylko uprawom ale i sobie). Objawy zatrucia występują po upływie 1-2 godzin od zjedzenia rośliny. Odnotowany przypadki śmiertelne. Zapewne zależy od ilości spożytych tulipanów. U zatrutych krów obserwowano nie przyjmowanie pokarmu, niedokrwistość błon śluzowych, obniżenie temperatury ciała, częste wydzielanie moczu. Przy ciężkich zatruciach występowało ogólne osłabienie, chwiejny chód, niepokój, drgawki. Zatrute zwierzęta leżały, wykonując nieskoordynowane ruchy kończynami i w takiej pozycji pozostawały do śmierci. U koni, które zjadły tulipany obserwowano gwałtowne kolki, po czym następował szybki zgon. Ciekawe jak ten alkaloid (tulipina) działa wewnątrz organizmu? Jakie zakłóca procesy i w jaki sposób.
Hmm, najwyraźniej tulipany są trujące. Przynajmniej dla zwierząt. Dlaczego więc robić sok z tulipanów? Może w małych ilościach miały jakieś właściwości lecznicze? Trucizna czy lekarstwo to rzecz względna i zależna od dawki. A może kucharz został źle potraktowany przez Denhoffów i szykował jakąś mściwą trutkę, kamuflując tulipinę w miodzie?

Nie jedzcie tulipanów

Zapiski na marginesach książek kryją wiele tajemnic…. I wiedzy zapomnianej. A może, skoro w XVIII wieku Europę, zwłaszcza tę arystokratyczną, ogarnęło szaleństwo tulipanowe (nie jedną fortunę na nowe odmiany wydano), to może szukano w tych cennych roślinach czegoś unikalnego? Jakiegoś afrodyzjaku, cudownego lekarstwa czy narkotyku? Najwyraźniej eksperymenty nie dały nadzwyczajnych wyników, bo jakoś o soku z tulipanów zapomnieliśmy. Być może odeszły wraz z arystokracją (odchodząca klasa zabrała ze sobą swoje tajemnice tulipanowe).
Zatem, drogie panie, jeśli dostaniecie na 8. marca tulipany, na wszelki wypadek ich nie jedzcie. Cieszcie się pięknem wyglądu, cieszcie oczy a nie kubki smakowe.

Poznajcie tulipana, czyli krótka lekcja

Na koniec kilka ciekawostek o tulipanach. Są to rośliny cebulowe, należący do rodziny liliowatych. Do botanicznego rodzaju tulipan (Tulipa) należy około 120 gatunków i co najmniej 15 tysięcy odmian uprawnych (kultywarów). Gatunkiem typowym jest nasz Tulipa sylvestris L. (jak literka wskazuje, gatunek opisany przez Linneusza). Naturalny obszar występowania tulipana to Europa Południowa, północna Afryka, Azja od Turcji, przez Iran, góry Pamir, Hindukusz, stepy Kazachstanu, po północno-wschodnie Chiny i Japonię. U tulipana zachodzi zjawisko termonastii. Termonastia to ruchy nastyczne wywołane zmianą temperatury, a ruchy nastyczne to reakcje wzrostowe roślin niezależne od kierunku działania bodźca, związane z różnym tempem wzrostu różnych części organu lub ze zmianami turgoru niektórych komórek. U tulipana termonastia zachodzi, gdy jest jeszcze dość chłodno i tylko bezpośrednie nasłonecznienie podnosi dość znacznie temperaturę rośliny. Kwiaty tulipanów otwierają się, gdy temperatura wzrasta powyżej 15°C, a zamykają się gdy spada poniżej 13°C. U tulipana dostrzegalna reakcja zachodzi przy różnicy temperatur wynoszącej 0,5°C. Kwiaty tulipana w podwyższonej temperaturze otwierają się, a przy niskiej zamykają.
Ruchy termonastyczne mają duże znaczenie przystosowawcze w procesie zapylania przez owady. Pamiętajmy, że to kwiaty wiosenne, gdy jeszcze nocami jest zimno, a i za dnia może być chłodno, czasem popada śnieg. Owady są zwierzętami zmiennocieplnymi – aktywne są wtedy, gdy jest cieplej. Dlatego tulipany rozchylają swoje kwiat w słońcu, gdy jest nawet wiosna cieplej - bo wtedy jest największe prawdopodobieństwo zapylenia przez owady. Mechanizm ruchów termonastycznych polega na szybszym wzroście listków okwiatu po stronie górnej (wewnętrznej) w temperaturze wyższej, co powoduje rozchylenie się kwiatu. Gdy temperatura jest niska, szybciej rośnie dolna strona listków i kwiat się stula (kuli, jak my, z zimna, a tak na prawdę osłania słupek i pręciki). Listki okwiatu wydłużają się u tulipana o ok. 7% podczas jednego ruchu termonastycznego. Proces ten odbywa się wielokrotnie a w konsekwencji w ciągu całego okresu kwitnienia przyrost listków okwiatu może sięgać nawet 100%.

Tulipany w cieple się rozchylają. Dla owadów, nie dla nas. Panie, w cieple duchowym, rozkwitają. Tym razem zapewne dla nas. Więc z okazji Dnia Kobiet (i każdego innego dnia) obdarowujmy panie tulipnami i… ciepłym słowem, wzrokiem i gestem. Może w domu, jedne i drugie, rozkwitną (dosłownie i w przenośni). Soku z tupilana tymczasowo nie polecam, póki nie rozwiążę zagadki w jakiej ilości i na co byłby dobry.
PS., widział ktoś w naturze lub ogrodzie dzikiego tulipana, tulipana leśnego w Polsce?
Stanisław Czachorowski
Autor jest biologiem, entomologiem i hydrobiologiem, doktorem habilitowanym, profesorem na Wydziale Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie