Dawniej zaliczany był także do rodziny bzowatych (Sambucaceae) i przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka, hyćka.
Zazwyczaj jest to wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10 m.
Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana. Pędy w środku są wypełnione szerokim, białym, lekkim rdzeniem. Pączki czerwonobrunatne, jajowato-spiczaste, wydłużone, siedzące i wyraźnie skośnie odstające od pędu.
Liście mają długość około dwukrotnie większą od szerokości. Są złożone najczęściej z 5, rzadziej z 3, 7 lub 9 naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych i ostro piłkowanych listków osiągających od 3 do 9 cm długości. Na górnej stronie są ciemnozielone, od spodu jasne, rzadko owłosione. Przylistków brak lub są krótkotrwałe i nitkowate.
Kwiaty białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne (do 5 mm średnicy), mają krótki kielich, zazwyczaj 5-płatkową koronę (białą lub kremową), 1 słupek i 5 pręcików z jasnożółtymi pylnikami. Nie posiadają miodników.
Owoce fioletowo-czarne, mięsiste i lśniące pestkowce z 3–6 nasionami. Mają kształt jajowaty, długość od 6 do 8 mm. Nasiona osiągają do 5 mm długości.
We wszystkich częściach świeżej rośliny występuje sambunigryna i sambucyna, które dla ludzi w większych ilościach są trujące. Jednakże wyższa temperatura (gotowanie czy smażenie bez przykrycia) usuwa ich własności trujące. Najczęściej dochodzi do zatrucia w wyniku spożycia niedojrzałych owoców. Objawami zatrucia są: osłabienie, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, przyspieszenie tętna i zaburzenia oddychania aż do duszności włącznie. Pierwsza pomoc polega na sprowokowaniu wymiotów i płukaniu żołądka. Konieczna pomoc lekarza.

Czarny bez ma zastosowanie w lecznictwie. Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych. Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane do leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych, i neurologicznych, a dzięki ich własnościom odtruwającym także przy zaburzeniach przemiany materii. Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę przy zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych oraz przemywa oczy przy zapaleniu spojówek. Napary z kwiatów bzu czarnego przy przeziębieniach mają wielokrotnie silniejsze działanie, niż napary z lipy. Kora z dwu i trzyletnich gałązek w medycynie ludowej była używana jako środek moczopędny silniej działający niż kwiaty i owoce. Kwiaty bzu czarnego łącznie z rumiankiem są używane do zmniejszenia bólów menstruacyjnych. Niektórzy polecają w tym celu stosować mieszankę kwiatów bzu czarnego, rumianku i ruty zwyczajnej. Wyciągi z owoców mają także słabe działanie przeciwbólowe. Mogą być używane do przemywania jamy ustnej po usunięciu zęba i przy porażeniu nerwu twarzowego.

Ciekawostka: gąbczasty rdzeń pędów używany był w technice mikroskopowej do sporządzania preparatów, a w zegarmistrzostwie do czyszczenia delikatnych mechanizmów.

Za ojczyznę bzu uchodzi obszar Europy pozostający pod wpływem klimatu oceanicznego i suboceanicznego oraz znajdujący się w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Współcześnie występuje często w północnej Afryce (Maroko, Algieria i Tunezja) oraz na Azorach, jednak wszędzie tam został prawdopodobnie introdukowany. Rośnie w północnej i zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego, na Półwyspie Apenińskim i Sycylii, w Grecji środkowej i północnej, na rozproszonych stanowiskach notowany jest w Turcji, na Bliskim Wschodzie, w rejonie Kaukazu, w Iraku i w północnym Iranie, a także w indyjskich stanach Dżammu i Kaszmir oraz Himachal Pradesh. W Europie środkowej i zachodniej (także na Wyspach Brytyjskich) jest gatunkiem pospolitym. Północna granica zasięgu przebiega przez Półwysep Skandynawski i kraje bałtyckie sięgając nielicznymi stanowiskami północnej Skandynawii. W krajach skandynawskich od Danii po Finlandię oraz na obszarze Łotwy, Estonii i w Rosji gatunek uważany jest za rozprzestrzeniony głównie za sprawą człowieka. Czynnikiem ograniczającym naturalne występowanie gatunku na północy są niskie temperatury października uniemożliwiające zawiązanie nasion. W Polsce jest pospolity na całym obszarze kraju. Rośnie w lasach i zaroślach. Preferuje gleby żyzne i bogate w związki azotowe, umiarkowanie wilgotne.

W Tatrach osiąga wysokość 900 m, w Kaukazie 1200 m, w Alpach osiąga 1600 m, a w afrykańskim Atlasie 2200 m[5]
Poza Europą północną i wschodnią oraz Afryką północną, gatunek zawleczony został także na inne kontynenty - do wschodniej części Ameryki Północnej, do południowej Australii i na Nową Zelandię, a także do wschodnich Chin.