Gatunek średniego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Samiec w szacie godowej i spoczynkowej ma czarne ciało z metalicznym, fioletowym połyskiem na głowie, szyi i piersi. Boki, brzuch i lusterko białe w szacie godowej, a brudnobiałe w spoczynkowej. Dziób szary z czarnym paznokciem. Samica ciemnobrązowa z jasnym brzuchem i białym wąskim paskiem wokół nasady dzioba. Zarówno samiec, jak i samica mają z tyłu głowy czub, który jest dłuższy u samca, złożony ze zwisających, lśniących czarnych piór ozdobnych. Młodociane podobne do samicy. Upierzenie spoczynkowe obu płci podobne. Mają żółtą tęczówkę, a w locie na skrzydłach widać pas białych lotek z czarną otoczką na tylnej krawędzi. W czasie toków kaczor wydaje zduszone "gui gui", a kaczka chrapliwe "karr".
Wymiary średnie: długość ciała ok. 40–56 cm, rozpiętość skrzydeł 68-89 cm, masa ciała ok. 500–1400 g.

Pary dobierają się jeszcze na zimowisku. Czernice wracają na lęgowiska stadami od marca do kwietnia. Gnieżdżą się dość późno, bo dopiero od czerwca do lipca. Gniazda zakładają w różnorodnych miejscach, ale blisko wody: na lądzie tuż przy brzegu, na zwałach trzciny lub pływającej platformie, a również na wysepkach, zbudowane ze świeżych roślin.
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju–czerwcu 3 do 20 (średnio 7-10) oliwkowo- lub zielonkawoszarych jaj o średnich wymiarach 59 x 41 mm i średniej masie 56 g. Jaja wysiadywane są przez okres 23 do 28 dni przez samicę. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 12 godzinach, a usamodzielniają się po 45 do 50 dniach. Potrafią latać po 7 tygodniach. Jesienne przeloty rozpoczynają się we wrześniu, a najintensywniej zachodzą w październiku.
Pożywienie to drobne zwierzęta, głównie mięczaki, uzupełnione przez rośliny, głównie nasiona. Żeruje nurkując do 6-10 metrów głębokości.

Zamieszkuje północną Eurazję w pasie od Islandii i Wielkiej Brytanii po Kamczatkę. Na południu osiąga Europę Środkową, północną Mongolię i Hokkaido – zasadniczo jest to pas pomiędzy 70°N a 48°N.

Populacje zachodnioeuropejskie są koczujące lub osiadłe, a północne wędrowne, przeloty w marcu–maju i sierpniu–grudniu. Zimują w północno-zachodniej Europie (dołączając do populacji osiadłej), basenie Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie, w subsaharyjskiej Afryce, Azji Środkowej, subkontynencie indyjskim, południowo-wschodniej Azji oraz w Japonii i na Filipinach. Sporadycznie pojawiają się na Alasce i zachodnim wybrzeżu Ameryki Północnej.

W Polsce nieliczny ptak lęgowy, gnieździ się na całym niżu, miejscami dość licznie[6]. Zimuje na wybrzeżu Bałtyku i nad większymi rzekami na zachód od Wisły.

Od XIX wieku zwiększa się jej liczebność i kolonizuje nowe obszary. Na początku XX wieku zasiedliła Europę Środkową, gdzie stała się jednym z najliczniejszych gatunków kaczek. Od początku lat dziewięćdziesiątych notuje się zasiedlanie południowych rejonów tej części Starego Kontynentu – czernica pojawiła się w Austrii i na Półwyspie Bałkańskim.
Zamieszkuje słodkowodne zbiorniki wodne stojące lub o słabym prądzie, o gęsto zarośniętych brzegach i otwartym lustrze wody. Spotyka się ją jednak również na niewielkich, dość zarośniętych stawach, torfowiskach i mniej zarośniętych gliniankach. W większych europejskich miastach, jak Hamburg i Londyn, zasiedlają też miejskie sadzawki w parkach.

W Polsce gatunek łowny od 15 sierpnia do 21 grudnia.